Εισαγωγή
Οι υψηλοί ρυθμοί πληθυσμιακής αύξησης που παρατηρήθηκαν στον 20ο αιώνα δεν είχαν το προηγούμενό τους στην παγκόσμια ιστορία.
Το γεγονός αυτό απασχόλησε πολλούς επιστημονικούς κλάδους και αφ ενός επισημάνθηκαν τα τεράστια κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά και ηθικά προβλήματα που δημιουργούνται και αφ ετέρου επιχειρήθηκαν αναλύσεις του φαινομένου, αναζητήσεις των αιτιών του, προβλέψεις για το εγγύς μέλλον και προτάσεις για τον περιορισμό του.
Αξίζει να επισημάνουμε εδώ τις εκθέσεις :
1.του Τομέα Πληθυσμού του Τμήματος Οικονομικών και Κοινωνικών Υποθέσεων της Γραμματείας του ΟΗΕ (1)
2. του Τομέα Διεθνών Προγραμμάτων του Γραφείου Απογραφών των ΗΠΑ (USA Census Bureau) (2)
3. την «Ανακοίνωση για την αύξηση του πληθυσμού» της Διακαδημαϊκής Επιτροπής (IAP, InterAcademy Panel), η οποία επικυρώθηκε από 58 εθνικές Ακαδημίες το 1994 (3)
4. την έκθεση του 2019 από το Τμήμα Οικονομικών και Κοινωνικών Υποθέσεων της Γραμματείας των Ηνωμένων Εθνών.(προβλέψεις) (4)
Σε όλες τις έρευνες ο υπερπληθυσμός παρουσιάζεται ως πρόβλημα σε σχέση με τους φυσικούς πόρους, με την κατανομή των πόρων και με την εκμετάλλευση του περιβάλλοντος.
Εύλογα λοιπόν τίθενται τα ερωτήματα:
- Πόσους ανθρώπους μπορεί να συντηρήσει ο πλανήτης;
- Ποια πρέπει να είναι η στάση μας απέναντι στην χρήση των φυσικών πόρων;
- Είναι δίκαιη η κατανομή των φυσικών πόρων;
- Πρέπει να υπάρξει έλεγχος των γεννήσεων;
Προκειμένου να αντιληφθούμε το μέγεθος του προβλήματος και να διερευνήσουμε απαντήσεις που θα σέβονται την ανθρώπινη και φυσική ύπαρξη θεωρούμε απαραίτητο να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα.
Ο ορισμός
Ο υπερπληθυσμός είναι μία κατάσταση πυκνότητας του πληθυσμού, ανθρώπινου και μη, τόσο υψηλής για το είδος της επικράτειας που καταλαμβάνει, ικανής να οδηγήσει σε χωρικό περιορισμό και ανεπάρκεια πόρων ή πρώτων υλών ζωτικής σημασίας (τροφίμων και ύδατος), τις οποίες χρειάζονται τα άτομα που φιλοξενούνται στο χώρο.
Μια επιφάνεια μπορεί να διατηρήσει, στην πραγματικότητα, περιοχές περισσότερο ή λιγότερο μεγάλες που δεν χρησιμοποιούνται από ένα είδος, αλλά κάποια στιγμή που θα εξαντληθούν οι δυνατότητές της εμφανίζεται αδύναμη να υποστηρίξει έναν μεγαλύτερο πληθυσμό, καταδικάζοντας τα είδη να αναστείλουν την διεύρυνσή τους. Στις χειρότερες περιπτώσεις, μπορεί να οδηγήσει σε μαζική εξαφάνιση.
Τα πληθυσμιακά στοιχεία (ιστορική αναφορά και προβλέψεις)
Σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, το μέγεθος και η δυναμική ενός πληθυσμού θεωρούνται άμεσα συνδεδεμένα με την ευημερία, τη σταθερότητα και την ασφάλεια.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις ανθρωπολόγων, αρχαιολόγων και ιστορικών, το ανθρώπινο είδος, Homo Sapiens, ζει στη γη περισσότερο από 200.000 χρόνια (Wilson and Cann, 1992). Σχεδόν για το σύνολο των ετών αυτών ( 95% και πλέον της παραπάνω περιόδου), ο παγκόσμιος πληθυσμός χαρακτηρίζονταν από εξαιρετικά αργούς, αν όχι μηδενικούς, ρυθμούς αύξησης οι οποίοι εντάθηκαν τα τελευταία χρόνια.
Γενικώς θεωρείται ότι η αύξηση του πληθυσμού οφείλεται στην ενίσχυση της γονιμότητας, υπόθεση η οποία τεκμηριώνεται από τις κοινωνικές αλλαγές οι οποίες σημειώθηκαν κατά τη μετάβαση στην οργανωμένη αγροτική κοινωνία.
Παράλληλα ισχυρά είναι και τα επιχειρήματα όσων ισχυρίζονται ότι ο παράγοντας που συνέβαλε καθοριστικά στην εμφάνιση και διατήρηση θετικών ρυθμών πληθυσμιακής αύξησης δεν ήταν η αύξηση της γονιμότητας αλλά, αντίθετα, η μείωση της θνησιμότητας.
Στις αρχές της χριστιανικής εποχής ο παγκόσμιος πληθυσμός υπολογίζεται ότι άγγιζε τα 250 εκατομμύρια, αριθμό που ξανασυναντούμε στο τέλος της πρώτης χιλιετίας.
Με τη συμπλήρωση της πρώτης χιλιετίας εγκαινιάστηκε στην Ευρώπη μια εποχή δημογραφικής ακμής που διήρκησε περίπου τρεις αιώνες.
Η πληθυσμιακή ανάκαμψη, ωστόσο, άρχισε να δείχνει σημάδια κόπωσης κατά τις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα. Γεγονός που αποδίδεται στην αρνητική συγκυρία που προέκυψε από το συνδυασμό διάφορων παραγόντων.
Η εξάντληση των εύφορων περιοχών, η προσωρινή διακοπή της τεχνολογικής προόδου και οι δυσμενείς κλιματικές συνθήκες αποτέλεσαν τις κύριες αιτίες της παρατηρούμενης σημαντικής μείωσης της αγροτικής παραγωγής και οδήγησαν στην επιβράδυνση των ρυθμών αύξησης του πληθυσμού.
Πριν το τέλος του 18ου αιώνα, εγκαινιάζεται μια περίοδος ραγδαίου οικονομικού και
κοινωνικού μετασχηματισμού, γνωστή ως Βιομηχανική Επανάσταση.
Κατά την περίοδο εκείνη, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνεται με το ταχύτερο ρυθμό στην ιστορία του ενώ ο απαιτούμενος χρόνος για το διπλασιασμό του πληθυσμού είναι συντομότερος από ποτέ.
Συγκεκριμένα, ο πληθυσμός της γης κατά την έναρξη της Βιομηχανικής Επανάστασης (γύρω στο 1750) ανέρχονταν στα 800 περίπου εκατομμύρια ανθρώπους.
Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα συντελέστηκε η μεγαλύτερη, τόσο ποσοστιαία όσο και σε απόλυτα μεγέθη, αύξηση του πληθυσμού.
Ο ετήσιος ρυθμός αύξησης κατά περιόδους ξεπέρασε το 2%, ενώ ο χρόνος διπλασιασμού έφτασε το 1970 στα 33 μόλις χρόνια, επίπεδο το οποίο χαρακτηρίζεται ως το χαμηλότερο όλων των εποχών.
Η εντυπωσιακή βελτίωση των δεικτών θνησιμότητας ακολουθήθηκε, με μικρή χρονική υστέρηση όπως συνήθως συμβαίνει, από μια εξίσου σημαντική μείωση της γονιμότητας.
Οι εξελίξεις αυτές συνέβησαν σε όλες τις περιοχές του πλανήτη, όχι όμως με την ίδια ένταση. Οι διαφορετικοί ανά γεωγραφική περιοχή ρυθμοί ανάπτυξης δημιούργησαν διαφορετικές
πληθυσμιακές πιέσεις και προκάλεσαν έντονη κινητικότητα συμβάλλοντας στην αστικοποίηση του παγκόσμιου πληθυσμού και την ανάπτυξη ιδιαίτερα σημαντικών μεταναστευτικών ρευμάτων.
Αίτια
Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τα αίτια της αύξησης του πληθυσμού της Γης ως εξής:
- Πτώση του ποσοστού θανάτων:
Στη ρίζα του υπερπληθυσμού είναι η διαφορά μεταξύ του συνολικού ποσοστού γεννήσεων και του ποσοστού θνησιμότητας στους πληθυσμούς. Εάν ο αριθμός των παιδιών που γεννιούνται κάθε χρόνο ισούται με τον αριθμό των ενηλίκων που πεθαίνουν, τότε ο πληθυσμός θα σταθεροποιηθεί. Μιλώντας για υπερπληθυσμό εννοούμε ότι ενώ υπάρχουν πολλοί παράγοντες που μπορούν να αυξήσουν το ποσοστό θνησιμότητας για σύντομες χρονικές περιόδους, αυτοί που αυξάνουν το ποσοστό γεννήσεων το κάνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η ανακάλυψη της γεωργίας από τους προγόνους μας ήταν ένας παράγοντας που τους παρείχε τη δυνατότητα να διατηρήσουν τη διατροφή τους χωρίς κυνήγι. Αυτό δημιούργησε την πρώτη ανισορροπία μεταξύ των δύο ρυθμών.
- Πτώση του ποσοστού θνησιμότητας, κυρίως λόγω της ιατρικής:
Η Βιομηχανική Επανάσταση έφερε μαζί της μια επανάσταση στον κόσμο της ιατρικής. Η επιστημονική πρόοδος μας επέτρεψε από τότε να ξεπεράσουμε τις ασθένειες που προηγουμένως μπορούσαν να καταλήξουν μόνο στον θάνατο. Η εφεύρεση των εμβολίων και η ανακάλυψη αντιβιοτικών όπως η πενικιλίνη έσωσε χιλιάδες ζωές και αποτέλεσε βασικό παράγοντα για την αμέριστη αύξηση του πληθυσμού. Καθώς ο αριθμός των ετήσιων θανάτων μειώθηκε, ενώ οι γεννήσεις παρέμειναν σταθερές, ο πληθυσμός αυξήθηκε.
- Πρόοδος στην παραγωγή τροφίμων:
Οι επιστημονικές έρευνες και η τεχνολογική πρόοδος συνέτειναν στην αποδοτικότερη γεωργική παραγωγή, με αποτέλεσμα καλλιέργειες όλο το χρόνο, πιο ανθεκτικούς σπόρους, φυτοφάρμακα και μεθόδους αλιείας και κτηνοτροφίας που συνέβαλαν στην προσφορά περισσότερων τροφίμων με τα οποία θα μπορούσε να τραφεί ο πληθυσμός (κάτι που δεν είχε λάβει υπ όψιν του ο Μάλθους, όπως θα δούμε παρακάτω).
Η γεωπονική έρευνα κατά τον 20ο αιώνα, που ήδη βρισκόταν σε εξέλιξη με την Πράσινη Επανάσταση (5), οδήγησε σε τεράστιες βελτιώσεις στις στρεμματικές αποδόσεις σημαντικών καλλιεργειών. Από το 1950 έως το 1984, καθώς η Πράσινη Επανάσταση μεταμόρφωνε τη γεωργία σε όλο τον κόσμο, η παραγωγή σιτηρών αυξήθηκε κατά 250%
- Έλλειψη οικογενειακού προγραμματισμού:
Οι περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες έχουν μεγάλο αριθμό ανθρώπων που είναι αναλφάβητοι, ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας και έχουν ελάχιστες ή καθόλου γνώσεις σχετικά με τον οικογενειακό προγραμματισμό. Το να παντρευτούν τα παιδιά τους σε νεαρή ηλικία αυξάνουν τις πιθανότητες να παράγουν περισσότερα παιδιά.
- Η φτώχεια ως κύρια αιτία υπερπληθυσμού ( περισσότερα χέρια για την εξάλειψη της φτώχειας )
Για χιλιάδες χρόνια, ένα πολύ μικρό μέρος του πληθυσμού είχε αρκετά χρήματα για να ζει άνετα. Τα υπόλοιπα αντιμετωπίζουν τη φτώχεια και θα γεννήσουν μεγάλες οικογένειες για να αντισταθμίσουν το υψηλό ποσοστό παιδικής θνησιμότητας. Το γεγονός ότι οι οικογένειες που έχουν περάσει από φτώχεια χρειάζονται απλώς περισσότερα χέρια για να εργαστούν, αποτελεί μείζον παράγοντα υπερπληθυσμού.
- Κακή αντισυλληπτική χρήση
Αν και η διαθεσιμότητα αντισυλληπτικών είναι ευρέως διαδεδομένη στις ανεπτυγμένες χώρες, ο κακός σχεδιασμός και στα δύο μέρη των εταίρων μπορεί να οδηγήσει σε απροσδόκητες εγκυμοσύνες.
- Θεραπείες γονιμότητας
Παρόλο που παίζει μόνο μικρό ρόλο σε σύγκριση με τις άλλες αιτίες υπερπληθυσμού, οι βελτιωμένες θεραπείες γονιμότητας έχουν καταστήσει δυνατό για περισσότερους ανθρώπους να έχουν παιδιά.
Προβλέψεις
Ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων που ζουν στον πλανήτη Γη σήμερα, υπολογίζεται στα 7,6 δισεκατομμύρια.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις βασισμένες σε μαθηματικά μοντέλα, ο πληθυσμός της Γης έφθασε το ένα δισεκατομμύριο το 1804, τα δύο δισεκατομμύρια το 1927, τα τρία το 1960, τα τέσσερα το 1974, τα πέντε το 1987 και τα έξι δισεκατομμύρια το 1999.
Μεταξύ 2025 και 2030 προβλέπεται να φθάσει περί τα οκτώ δισεκατομμύρια και μεταξύ 2045 και 2050 ο παγκόσμιος πληθυσμός προβλέπεται (με τις σημερινές εκτιμήσεις) να φθάσει τα εννέα δισεκατομμύρια, με εναλλακτικά σενάρια να κυμαίνονται από 7,4 έως 10,6 δισεκατομμύρια. (ό.α, USA Census Bureau)
Οι προβλέψεις ποικίλλουν ανάλογα με τις υποκείμενες παραδοχές και ανάλογα με το ποιες μεταβλητές επιδέχονται διακύμανση στους υπολογισμούς, ιδίως η γονιμότητα.
| Εκτιμήσεις του ΟΗΕ (μέσες, αναθ. 2019) και του Γραφείου Απογραφών των ΗΠΑ (Ιούλιος 2017) | ||||
| Έτος | Εκτίμηση ΟΗΕ (δισεκατ.) |
Αύξηση | Εκτίμηση ΗΠΑ (δισεκατ.) |
Αύξηση |
| 2000 | 6,144 | – | 6,085 | – |
| 2010 | 6,957 | 0,813 | 6,859 | 0,777 |
| 2020 | 7,795 | 0,837 | 7,636 | 0,777 |
| 2030 | 8,549 | 0,754 | 8,331 | 0,695 |
| 2040 | 9,199 | 0,650 | 8,917 | 0,586 |
| 2050 | 9,735 | 0,536 | 9,405 | 0,488 |
Οι υψηλότεροι ρυθμοί στην αύξηση του πληθυσμού, πάνω από 1,8% ανά έτος, καταγράφηκαν για λίγα χρόνια τη δεκαετία του 1950 και επί λίγο μεγαλύτερο διάστημα την εικοσαετία 1960-1980 (με μέγιστο ετήσιο ρυθμό 2,2% το 1963).
Στη συνέχεια μειώθηκαν ως το 1,1% μέχρι το 2012. Ο ετήσιος αριθμός των γεννήσεων έχει μειωθεί σε 140 εκατομμύρια από ένα μέγιστο 173 εκατομμυρίων στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και προβλέπεται να παραμείνει σταθερός, ενώ οι θάνατοι αριθμούν 57 εκατομμύρια κάθε χρόνο και προβλέπεται να αυξηθούν σε 80 εκατομμύρια τον χρόνο έως το έτος 2040.
Οι τρέχουσες προβολές δείχνουν συνεχιζόμενη αύξηση πληθυσμού (αλλά με σταθερή πτώση του ποσοστού στην ετήσια αύξηση) με τον πληθυσμό να φθάνει μεταξύ 9,4 και 10,2 δισεκατομμυρίων το έτος 2050.
Επιπτώσεις
Ο υπερπληθυσμός είναι μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα και απειλεί το εγγύς μέλλον του πλανήτη από οικονομική, περιβαλλοντική και κοινωνική άποψη.
Εξάντληση των φυσικών πόρων:
Η κύρια επίδραση του υπερπληθυσμού είναι η άνιση και απεριόριστη χρήση των πόρων. Ο πλανήτης έχει περιορισμένη ικανότητα να παράγει πρώτες ύλες και κάθε χρόνο το έλλειμμα φυσικών πόρων – η κατανάλωση πόρων με ταχύτερο ρυθμό από ό, τι ο πλανήτης είναι σε θέση να τα παραγάγει – φτάνει νωρίτερα.
Κατά ειρωνικό τρόπο, είναι η ανακάλυψη πολλών από αυτούς τους φυσικούς πόρους – ιδιαίτερα τα ορυκτά καύσιμα – που συνέβαλαν σε συνθήκες ευνοϊκές για την αύξηση του πληθυσμού.
Συγκρούσεις και πόλεμοι:
Η πίεση στους φυσικούς πόρους μεταφράζεται συχνά σε έντονες συγκρούσεις μεταξύ εθνών και ατόμων για την κατοχή των περιορισμένων και ζωτικής σημασίας πόρων (π. χ. το νερό και το πετρέλαιο), καθώς και σε χειρότερη ποιότητα ζωής για όλους. Ο υπερπληθυσμός στις αναπτυσσόμενες χώρες προκαλεί μεγάλη πίεση στους πόρους που πρέπει να χρησιμοποιήσουν για την ανάπτυξη. Συνεπώς, στις αναπτυσσόμενες χώρες, ο υπερπληθυσμός προκαλεί γεωπολιτικές εντάσεις, άγρια αντιπαράθεση για τον έλεγχο των πόρων και πολέμους.
Έλλειψη νερού:
Ο υπερπληθυσμός δημιουργεί μεγαλύτερη ζήτηση γλυκού νερού παγκοσμίως.
Δεδομένου ότι μόνο το 1% του παγκόσμιου νερού είναι φρέσκο και προσβάσιμο, αυτό δημιουργεί ένα σημαντικό ζήτημα. Οι συγκρούσεις για το νερό γίνονται πηγή εντάσεων μεταξύ των χωρών, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε πολέμους.
Ορισμένες εκτιμήσεις αναφέρουν ότι η ανθρώπινη ζήτηση για γλυκό νερό θα ανέρχεται περίπου στο 70% των διαθέσιμων στον πλανήτη έως το 2025. Αυτό θα θέσει τους ανθρώπους που ζουν σε φτωχές περιοχές, που έχουν ήδη περιορισμένη πρόσβαση σε τέτοια ύδατα, σε μεγάλο κίνδυνο.
Αυξημένη ανεργία:
Με τον υπερπληθυσμό δημιουργείται μεγάλος αριθμός ανθρώπων που ζητούν εργασία για περιορισμένο αριθμό κενών θέσεων και αυτό φαίνεται να οδηγεί σε υψηλά ποσοστά ανεργίας στο μέλλον. Αυτό με τη σειρά του θα μπορούσε να προκαλέσει αυξανόμενη εγκληματικότητα και κοινωνική εξέγερση.
Υψηλό κόστος διαβίωσης:
Καθώς η διαφορά μεταξύ της ζήτησης και της προσφοράς συνεχίζει να αυξάνεται εξαιτίας του υπερπληθυσμού, αυξάνει τις τιμές διαφόρων προϊόντων, συμπεριλαμβανομένων των τροφίμων, των καταφυγίων και της υγειονομικής περίθαλψης. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι πρέπει να πληρώσουν περισσότερα για να επιβιώσουν και να τροφοδοτήσουν τις οικογένειές τους.
Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος:
Η αχαλίνωτη χρήση των φυσικών πόρων, καθώς και η αύξηση της παραγωγής ενέργειας από τον άνθρακα, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο (ορυκτά καύσιμα) έχουν αρνητικές επιπτώσεις στον πλανήτη. Οι συνέπειες από τη μία πλευρά είναι η αποδάσωση και η απερήμωση, η εξαφάνιση των ζωικών και φυτικών ειδών και οι αλλαγές στον κύκλο του νερού και η πιο άμεση συνέπεια όλων, με τη μορφή εκπομπών μεγάλων ποσοτήτων αερίων θερμοκηπίου που οδηγούν στην υπερθέρμανση του πλανήτη.Επιπλέον, η εντατική καλλιέργεια θεωρείται επίσης σημαντική αιτία της κλιματικής αλλαγής λόγω των απαιτούμενων μηχανημάτων. Το φαινόμενο αυτό πιθανότατα θα επιδεινωθεί εάν ο πληθυσμός συνεχίσει να αυξάνεται με τον τρέχοντα ρυθμό του.
Ταχύτερη Αλλαγή του Κλίματος:
Ο υπερπληθυσμός συσχετίζεται άμεσα με την αλλαγή του κλίματος, ιδιαίτερα καθώς τα μεγαλύτερα έθνη, όπως η Κίνα και η Ινδία, συνεχίζουν να αναπτύσσουν τις βιομηχανικές τους δυνατότητες. Τώρα κατατάσσονται ως δύο από τους τρεις μεγαλύτερους συντελεστές εκπομπών στον κόσμο, παράλληλα με τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Το 97% της επιστημονικής κοινότητας συμφωνεί ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες αλλάζουν τις παγκόσμιες θερμοκρασίες. Οι μεγαλύτεροι πληθυσμοί ενδέχεται να επιταχύνουν αυτές τις αλλαγές, ειδικά εάν δεν γίνουν περισσότερα για τη μείωση των επιμέρους αποτυπωμάτων άνθρακα σε ευρεία κλίμακα.
Χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής:
Ενώ το υψηλότερο προσδόκιμο ζωής οδηγεί σε αύξηση του πληθυσμού στις ανεπτυγμένες χώρες, το χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής μπορεί να προκληθεί από τις αυξήσεις του πληθυσμού που αντιμετωπίζουν τα λιγότερο ανεπτυγμένα κράτη.
Ένα μεγάλο ποσοστό της παγκόσμιας αύξησης του πληθυσμού συμβαίνει στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες. Αυτό μειώνει τους πόρους που έχουν αυτές οι χώρες και οδηγούν σε μικρότερη πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη, το γλυκό νερό, τα τρόφιμα και τις θέσεις εργασίας, με αποτέλεσμα την πτώση του προσδόκιμου ζωής.
Εξαφάνιση:
Η επίδραση του υπερπληθυσμού στην άγρια φύση είναι επίσης ένα σημαντικό ζήτημα. Καθώς η ζήτηση γης αυξάνεται, το ίδιο συμβαίνει και με την καταστροφή φυσικών οικοτόπων, όπως τα δάση.
Μερικοί επιστήμονες προειδοποιούν ότι εάν συνεχιστούν οι σημερινές τάσεις, το 50% των ειδών άγριας ζωής του κόσμου θα κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Έχουν επίσης συλλεχθεί στοιχεία για να αποδειχθεί ότι υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ της αύξησης του ανθρώπινου πληθυσμού και της μείωσης του αριθμού των ειδών στον πλανήτη.
Οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες:
Ένα άλλο ιδιότυπο φαινόμενο είναι αυτό του «περιβαλλοντικού πρόσφυγα», του ανθρώπου που εγκαταλείπει άρον – άρον τον τόπο του, διότι η «μετάλλαξη» που έχει υποστεί το περιβάλλον του, αποτελεί μη αναστρέψιμη κατάσταση.
Θεωρίες για τον υπερπληθυσμό
Ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα, όταν ο πληθυσμός του πλανήτη δεν ξεπερνούσε τα 200 εκατομμύρια, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέληςσυνιστούσαν στα κράτη να ελέγξουν αυστηρά τον πληθυσμό τους.
-Σε δύο από τους σημαντικότερους διαλόγους του, τη «Δημοκρατία» και τους «Νόμους», ο Πλάτων ορίζει τον βέλτιστο πληθυσμό μιας πόλης σε συνάρτηση με τον διαθέσιμο χώρο και τους οικονομικούς πόρους, ενώ περιγράφει και τον τρόπο λειτουργίας της πόλης και την κοινωνική οργάνωση που απαιτείται για την επίτευξη αυτού του στόχου. Μάλιστα, όλα αυτά κινούνται στο απόλυτο όριο του ρεαλισμού. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο Αριστοτέλης στην « Πολιτική » υποστηρίζοντας ότι το μεγαλείο μιας πόλης δεν εξαρτάται από το μέγεθος του πληθυσμού της. Συνεπώς, η έννοια του υπερπληθυσμού ήταν περισσότερο ζήτημα πολιτισμικό, παρά αριθμών. (6)
-Με την εξάπλωση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αλλάζει η κλίμακα. Η πολιτική των κυβερνώντων προωθεί την αύξηση των γεννήσεων : πρόκειται ταυτόχρονα για μια καινοτομία αλλά και για αποτυχία, καθώς η ρωμαϊκή γονιμότητα θα κυμαίνεται πάντα σε χαμηλότερα επίπεδα από εκείνα των γειτονικών πολιτισμών.
-Με την εδραίωση του χριστιανισμού, την περίοδο από τον 3ο ως τον 5ο αιώνα, οι αρχές εγκαταλείπουν κάθε παρεμβατισμό στον τομέα. Η τεκνοποίηση, από ζήτημα που αφορούσε τον πολίτη και την πολιτική, μετατρέπεται σε θρησκευτικό και ηθικό ζήτημα.
-Αυτή θα είναι η πορεία του δυτικού κόσμου μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα. Ιερωμένοι, διανοούμενοι, θεολόγοι, φιλόσοφοι και συγγραφείς θα ασχοληθούν με το δημογραφικό ζήτημα. Οι θέσεις τους θα κυμαίνονται από τον φόβο του υπερβολικά μεγάλου αριθμού έως την τραυματική εμπειρία των ερημωμένων από ανθρώπινη παρουσία εκτάσεων και θα είναι διαποτισμένες από την ακλόνητη πίστη τους στη θεϊκή παρέμβαση που ρυθμίζει την ανθρώπινη υπόσταση πάνω στη Γη. Η δε αύξηση του πληθυσμού πυροδοτεί διαμάχες, καθώς άλλοτε γίνεται αντιληπτή ως μάστιγα που απειλεί την επιβίωση του είδους κι άλλοτε ως πλούτος.
-Στο μεταίχμιο του 18ου και του 19ου αιώνα, το έργο του Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους, « Δοκίμιο για την Αρχή του πληθυσμού » (7), αποτελεί ένα ορόσημο στην ιστορία των δημογραφικών θεωριών. Ο Βρετανός οικονομολόγος και ιερέας θεωρεί ότι ο πληθυσμός αυξάνεται με ρυθμό ταχύτερο από εκείνον της παραγωγής τροφίμων, γεγονός το οποίο αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε υπερπληθυσμό και σε λιμό μεγάλης κλίμακας.
-Ο Πιερ Ζοζέφ Προυντόν στη « Φιλοσοφία της αθλιότητας », του ανταπαντά ότι δεν υπάρχει πρόβλημα υπερπληθυσμού. Η αύξηση της εξαθλίωσης οφείλεται στο άδικο σύστημα της ιδιοκτησίας, το οποίο εξασφαλίζει σε ορισμένα άτομα μια άδικη εξουσία πάνω στα υπόλοιπα. – Ο Άνταμ Σμιθ στο περίφημο έργο για τον «Πλούτο των Εθνών», πιστεύει ότι η βιομηχανική επανάσταση και το ελεύθερο εμπόριο εγγυώνται ένα μέλλον ευημερίας παρά τις αναπόφευκτες αναταράξεις της μετάβασης.
-Ο Καρλ Μαρξ, ο οποίος δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη δημογραφία καθαυτή, προσάπτει στον Μάλθους το γεγονός ότι πιστεύει στην «αρχή του πληθυσμού», σύμφωνα με την οποία ο πληθυσμός αυξάνεται ταχύτερα από τους διατροφικούς πόρους, εκλαμβάνοντάς την μάλιστα ως απόλυτο φυσικό νόμο που ισχύει ανά πάσα στιγμή παντού. «Αυτός ο αφηρημένος νόμος για τον πληθυσμό ισχύει μονάχα για τα φυτά και τα ζώα, στον βαθμό που δεν υπάρχει ιστορική ανθρώπινη παρέμβαση. Αυτό που έχει σημασία δεν είναι ο αριθμός των ανθρώπινων όντων, αλλά η κατανομή του πλούτου».
-Η διαμάχη συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα: τότε η ανθρωπότητα βρέθηκε μπροστά στην ξέφρενη αύξηση του πληθυσμού που πήρε εκρηκτικές διαστάσεις : από 3 δισεκατομμύρια το 1960, έφτασε τα 6,1 δισ. το 2000.
-Δημογράφοι, οικονομολόγοι, γεωγράφοι, αλλά και φιλόσοφοι, ιστορικοί, εθνολόγοι και, φυσικά, πολιτικοί, κονταροχτυπιούνται στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν το φαινόμενο. Άλλοι αρνούνται ότι υπάρχει υπερπληθυσμός και μιλούν για ανισότητες στην ανάπτυξη, ενώ άλλοι καταγγέλλουν τη φονική τρέλα των οπαδών της αύξησης της γεννητικότητας που καταδικάζει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους στον θάνατο από την πείνα.
– Το 1968 ο Πωλ Έρλιχ (Paul R. Ehrlich) στο έργο του «Η πληθυσμιακή βόμβα» (The Population Bomb),προβλέπει λιμό για τις δεκαετίες του 1970 και του 1980.(8)
-Από τη δεκαετία του 1980, αρχίζουν να λαμβάνονται περισσότερο υπόψη τα περιβαλλοντικά και τα οικολογικά διακυβεύματα.
Στις αρχές του 21ου αιώνα, οι αντιμαλθουσιανοί προσπαθούν να φανούν καθησυχαστικοί, δίνοντας έμφαση στο φαινόμενο της δημογραφικής μετάβασης που έχει ήδη δρομολογηθεί: τα ποσοστά γονιμότητας καταρρέουν παντού, ακόμα και στις πολύ φτωχές χώρες.
Αυτό επιβεβαιώνει τη «δημογραφική επανάσταση» (9), για την οποία μίλησε το 1934 ο Αντόλφ Λαντρί : κατά τη γνώμη του, η τεράστια αύξηση της παραγωγής αγαθών κάνει πλέον το πρόβλημα πληθυσμού – πόρων να φαίνεται ξεπερασμένο. Στο εξής, αυτό που θεωρείται βέλτιστος πληθυσμός εξαρτάται από την πολιτισμική έννοια της ευτυχίας, μιας έννοιας ποιοτικής και όχι πλέον ποσοτικής.
Εδώ θα ήταν χρήσιμο να προσθέσουμε δύο θεωρήσεις που άπτονται του υπερπληθυσμού, όπως:
α. Η θεωρία της μηδενικής αύξησης του πληθυσμού, κατά την οποία ο αριθμός των ατόμων σε συγκεκριμένο πληθυσμό ούτε αυξάνεται ούτε μειώνεται και έτσι επιτυγχάνεται και διατηρείται η δημογραφική ισορροπία (10), και
β. Η θεωρία του βιοκεντρισμού, η οποία «επεκτείνει το καθεστώς του ηθικού αντικειμένου από τα ανθρώπινα όντα σε όλα τα ζωντανά πράγματα στη φύση» (11). Οι βιοκεντριστές παρατηρούν ότι όλα τα είδη έχουν εγγενή αξία και ότι οι άνθρωποι δεν είναι «ανώτεροι» σε σχέση με τα άλλα είδη.
Η βιοκεντρική ηθική απαιτεί μια επανεξέταση της σχέσης μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Οι τέσσερις κύριοι πυλώνες μιας βιοκεντρικής προοπτικής είναι:
– Οι άνθρωποι και όλα τα άλλα είδη είναι μέλη της κοινότητας της Γης.
– Όλα τα είδη αποτελούν μέρος ενός συστήματος αλληλεξάρτησης.
– Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί ακολουθούν το δικό τους «καλό» με τους δικούς τους τρόπους.
– Τα ανθρώπινα όντα δεν είναι εγγενώς ανώτερα από άλλα έμβια όντα.
Η κριτική στο βιοκεντρισμό επικεντρώνεται σε δύο συμπεράσματα:
α. ότι αν τα ανθρώπινα όντα δεν είναι «εγγενώς» καλύτερα από άλλα είδη, τότε γίνεται -ηθικά τουλάχιστον- αποδεκτός ο πρόωρος θάνατος των ανθρώπων. Στην πραγματικότητα, ο θάνατός τους μπορεί να είναι ακόμη και βιολογικά επιθυμητός στην «κοσμική» τάξη πραγμάτων – δηλαδή, για να διατηρηθεί η φυσική πορεία και ευτυχία της «Γαίας»,και
β. η προσπάθεια να αποδοκιμαστεί ρητώς η ανθρώπινη παρέμβαση στη φύση καθεαυτή και η καθιέρωση μιας κυκλικής λογικής που υποτάσσει την ανθρώπινη δράση σε έναν υπερφυσικό κόσμο κατά μέγα μέρος μυθικής δραστηριότητας. (12)
Προτάσεις
Οι «τεχνικές» λύσεις
Από την εποχή του βιβλικού « αυξάνεσθαι και πληθύνεσθαι » αρχίζει η διαμάχη ανάμεσα στους υπέρμαχους της αύξησης του πληθυσμού και σε εκείνους που τάσσονται υπέρ του ελέγχου της γεννητικότητας και προειδοποιούν για τους κινδύνους που εγκυμονεί ο υπερπληθυσμός.
Ο νόμος του Μάλθους ενσωματώθηκε στη δαρβίνεια ερμηνεία της εξέλιξης και ανασύρθηκε από τη βιολογία ως «κοινωνικός δαρβινισμός».
Η θεωρία αυτή, που υποστηρίχτηκε με σθένος στις ΗΠΑ και την Αγγλία, υποβίβαζε την κοινωνία σε «ζούγκλα», στην οποία «ο νόμος της επιβίωσης του ισχυρότερου» δικαιολογούσε την αχαλίνωτη λεηλασία του κόσμου από τον πλούσιο ή «ισχυρότερο», ενώ οι εργαζόμενοι, οι ακτήμονες και οι «άγριοι» του Τρίτου Κόσμου καταδικάζονταν να ζουν σε συνθήκες πείνας επειδή – υποτίθεται – ήταν «ανίσχυροι» να επιβιώσουν.
Το σημερινό σύνολο των μαλθουσιανών τείνει να μυθοποιεί τη σχέση ανάμεσα στον πληθυσμό και τη διαθέσιμη τροφή. Συχνά, οι άνθρωποι θεωρούνται σαν ένας «καρκίνος» πάνω στη βιόσφαιρα, μια δύναμη που προκαλεί την οικολογική αποσάθρωση και την καταστροφή του πλανήτη.
Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται ακραίες προτάσεις περιορισμού του πληθυσμού όπως :
Α. του Έρλιχ, για αύξηση των φορολογικών βαρών όλων όσων «γεννοβολούν» αλόγιστα, την αναγκαιότητα χρήσης αντισυλληπτικών μεθόδων, αλλά και την αξίωση για μια «πανίσχυρη κυβερνητική υπηρεσία» που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του βιβλίου του.
Συνεπώς: «πρέπει να σχηματιστεί μια ομοσπονδιακή Υπηρεσία Πληθυσμού και Περιβάλ-λοντος, που να έχει την εξουσία να πάρει οποιαδήποτε μέτρα απαιτούνται για να επιτευχθεί ένα λογικό πληθυσμιακό μέγεθος στις ΗΠΑ και για να τεθεί τέλος στη συνεχή υποβάθμιση του περιβάλλοντος μας».
Β. του Albert Bartlett, καθηγητή φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο, που προτείνει:
«Περιορίστε εθελοντικά τις γεννήσεις και τη μετανάστευση για να επιτύχετε μηδενική αύξηση του πληθυσμού. Συνεχίστε στην παρούσα πορεία μέχρις ότου γίνουν απαραίτητα τα δρακόντεια μέτρα που χρειάζονται για να σταματήσει η ανάπτυξη του πληθυσμού. Αφήστε τη φύση να σταματήσει την αύξηση μέσω της ασθένειας, της λιμοκτονίας, του πολέμου και του λοιμού. Εάν οι άνθρωποι δεν επιλύσουν το πρόβλημα, θα το λύσει η φύση. (13)
Γ. του Jason Brent, δημογραφικού εμπειρογνώμονα, που υποστηρίζει ότι υπάρχουν τρεις τρόποι για να επιτευχθεί μηδενική αύξηση του πληθυσμού:
-Με πόλεμο, με ή χωρίς όπλα μαζικής καταστροφής, πείνας, ασθένειες, βιασμούς, δολοφονίες, εθνοκάθαρση, στρατόπεδα συγκέντρωσης και άλλες φρίκες πέρα από τη φαντασία, όταν η ανθρωπότητα υπερέβη τη φέρουσα ικανότητα της Γης.
-Με την εθελοντική δράση ολόκληρης της ανθρωπότητας απέναντι στον ανθρώπινο πληθυσμό που υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητα της Γης.
-Με καταναγκαστικό έλεγχο του πληθυσμού απέναντι στον ανθρώπινο πληθυσμό που υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητα της Γης. (14)
Οι ηθικές προτάσεις
Ο αντίλογος έρχεται από όσους θεωρούν αδιαμφισβήτητη την αξία της ανθρώπινης ύπαρξης, ασκούν δριμεία κριτική στην υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων, στον ασυγκράτητο καταναλωτισμό ως τρόπο ζωής, στην εκτεταμένη κοινωνική αδικία και στην άνιση κατανομή του παγκόσμιου πλούτου.
Οι ανωτέρω υποστηρικτές δεν θεωρούν δεδομένο τον μέχρι σήμερα καταμερισμό του παγκόσμιου πλούτου ούτε τα οικονομικά συστήματα που ευνοούσαν μέσω της συσσώρευσης ατομικού ή κρατικού πλούτου την αλόγιστη χρήση των φυσικών πόρων σαν να ήμασταν οι τελευταίοι κάτοικοι στον πλανήτη.
Αυτή η αυτοκτονική πρακτική, έχει σαφώς ένα μη πνευματικό βάθος και μία αντίληψη που ξεπερνάει το ένστικτο της επιβίωσης και θεοποιεί την εξουσία επί του υλικού κόσμου.
Τα αποτελέσματά της δεν έχουν τόσο σχέση με τον υπερπληθυσμό που εν μέρει αμφισβητείται αλλά περισσότερο με την κλιματική αλλαγή ως συνέπεια της ανθρώπινης παρέμβασης στην ισορροπία του πλανήτη και των επιπτώσεών της στην ανθρώπινη κοινωνία.
Επίλογος
Πέρα από τις απαισιόδοξες προβλέψεις του παρελθόντος (Μάλθους, Έρλιχ, κ.ά), οι οποίες παρ όλα αυτά δεν επιβεβαιώθηκαν, αλλά και τις υπεραισιόδοξες των αντιμαλθουσιανών (Λαντρί, Μπούκτσιν) , γεγονός παραμένει η έντονη αύξηση του πληθυσμού του πλανήτη, η οποία θέτει καίρια στα κράτη και στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα το ζήτημα, αφ ενός των απεριόριστων υπερπληθυσμιακών δυνατοτήτων και αφ ετέρου των συγκεκριμένων προτάσεων για τον περιορισμό του φαινομένου.
Μέχρις στιγμής οι προτάσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος επικεντρώνονται σε έξι σημεία:
Α. Στον έλεγχο των γεννήσεων και στον οικογενειακό προγραμματισμό
Β. Στην ανάλογη εκπαιδευτική πολιτική
Γ. Στην αλλαγή της πολιτικής των κινήτρων
Δ. Στη συγκρότηση κοινωνιών με αυτάρκεια τροφίμων και άλλων αναγκαίων αγαθών
Ε. Στη δίκαιη κατανομή του παγκόσμιου πλούτου
Στ. Στον τερματισμό της αλόγιστης χρήσης των φυσικών πόρων
Σήμερα η πληθυσμιακή αύξηση επηρεάζει πλέον τις περισσότερες από τις παγκόσμιες μεγα-τάσεις. Μπορεί να είναι δύσκολο να την αποτρέψουμε αλλά υπάρχουν τρόποι για να την ελέγξουμε.
Η ιδέα ότι η υπερβολική αύξηση του πληθυσμού θα είναι μία από τις πρωταρχικές αιτίες μιας επικείμενης πλανητικής κρίσης είναι υπό συζήτηση. Το πρόβλημα δεν είναι ότι είμαστε τόσοι πολλοί ώστε να μην μπορεί να μας συντηρήσει ο πλανήτης, αλλά μάλλον ότι οι απαιτήσεις για πόρους, λόγω του τρόπου ζωής των ανθρώπων σε έναν συνεχώς αυξανόμενο αριθμό ανεπτυγμένων οικονομιών, είναι περισσότερες από εκείνες στις οποίες μπορεί να ανταποκριθεί ο πλανήτης μας.
Σε όλο και περισσότερες περιοχές του κόσμου, η χρήση των φυσικών πόρων καθορίζεται περισσότερο από την οικονομική ανάπτυξη παρά από την ανάπτυξη του πληθυσμού. (15)
Η πνευματική διάσταση του προβλήματος
Η σταθεροποίηση του παγκόσμιου πληθυσμού, που προβλέπεται να συμβεί στο δεύτερο μισό του τρέχοντος αιώνα, δεν θα λύσει τα προβλήματα του πλανήτη, αλλά μπορεί να βοηθήσει στην προσπάθεια για βιώσιμη ανάπτυξη.
Ωστόσο, αυτή τη φορά δεν αμφισβητείται τόσο η ανθρώπινη επινοητικότητα, αλλά η ικανότητα του ανθρώπου να αυτοσυγκρατείται.
Υπ αυτήν την έννοια το πρόβλημα του υπερπληθυσμού εάν ειδωθεί περισσότερο ποιοτικά και όχι ποσοτικά, όπως όλο και περισσότεροι μελετητές υποστηρίζουν, χαρακτηρίζεται πλέον ως πνευματικό ζήτημα που συνδέεται με τη δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου.
Σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση η προέλευση του ανθρώπου και κάθε δημιουργήματος ξεχωριστά προέρχονται από το απόλυτο μηδέν της ύπαρξης,«εξ ούκ όντων» και με μόνη αιτία ύπαρξης την ελεύθερη αγάπη του Θεού που τα καλεί.
Αυτή «η προέλευση και η προοπτική της υπάρξεως και της ζωής του ανθρώπου αποκαλύπτουν την ιερότητα του. Και η αναγνώριση της ιερότητας του ανθρώπου αποτελεί την προϋπόθεση για το σεβασμό της ζωής και της υπάρξεως της».(16)
Στον Χριστιανισμό οι άνθρωποι δεν είναι άτομα πολύ δε περισσότερο ένας απρόσωπος πληθυσμός. Εάν σε μια περίοδο σαρωτικής αποπροσωποποίησης, η αξία της ανθρώπινης προσωπικότητας παύει να είναι σημαντική, θα μπορούσαμε να επανακαθορίσουμε τον προβληματισμό με την θεολογική οπτική της δημιουργίας του κόσμου κατά τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, σύμφωνα με την οποία:
«η Δημιουργία δεν είναι μία πράξη στην οποία ο Θεός δρα εξωτερικά (εκ των έξω), αλλά μια πράξη μέσω της οποίας ο Δημιουργός εκφράζεται εσωτερικά (εκ των έσω). Ο Θεός δεν είναι μόνο έξω απ’ όλα αλλά και μέσα σε όλα. Η Δημιουργία θα πρέπει να ερμηνεύεται όχι ως γεγονός που συνέβη άπαξ δια παντός στο παρελθόν, αλλά ως μία συνεχιζόμενη σχέση στο παρόν».(17)
(Μητροπ. Καλλίστου Γουέαρ, «Αρχή ημέρας», εκδ. Ιερόν Προσκύνημα Αγ. Γεωργίου του εν Ιωαννίνοις, Ιωάννινα 2007, σ. 13-19).
Παραπομπές:
- «2019 Revision of World Population Prospects»,https://population.un.org/wpp/
- «U.S. Census Bureau – World POPClock Projection» https://www.census.gov/popclock/
- InterAcademy Partnership (IAP), http://www.interacademies.net/?id=3547
- WorldPopulationProspects2019,https://population.un.org/wpp/Publications/Files/WPP2019_Methodology.pdf
- Green_Revolution, https://en.wikipedia.org/wiki/Green_Revolution
- « Le Poids du nombre. L’obsession du surpeuplement dans l’histoire», http://archives.monde-diplomatique.gr/spip.php?article337
- Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%8C%CE%BC%CE%B1%CF%82_%CE%A1%CF%8C%CE%BC%CF%80%CE%B5%CF%81%CF%84_%CE%9C%CE%AC%CE%BB%CE%B8%CE%BF%CF%85%CF%82
- Paul_R._Ehrlich, https://en.wikipedia.org/wiki/Paul_R._Ehrlich
- Ό.α,http://archives.monde-diplomatique.gr/spip.php?article337
- Θεωρία της μηδενικής αύξησης του πληθυσμού, https://en.wikipedia.org/wiki/Zero_population_growth
- https://en.wikipedia.org/wiki/Biocentrism_(ethics)
- Μ. Μπούκτσιν, https://autonomidrasi.com/2015/08/08/httpeleftheriakos-grwp-adminpost-phppost2099actionedit/
- Albert_Allen_Bartlett, https://en.wikipedia.org/wiki/Albert_Allen_Bartlett
- Wooldbridge, Frosty (27 Feb 2013). “Zero population growth: only way out of world population overload” (http://churchandstate.org.uk/2013/03/zero-population-growth-only-way-out/
- «Η οικονομική και όχι η πληθυσμιακή ανάπτυξη θα είναι ο βασικός μοχλός της κατανάλωσης», https://www.eea.europa.eu/el/simata-eop-2010/semata-2011/pagkosmia-mega-tasi-gi-2050/pagkosmia
- Γ. Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική Ι , Θεσσαλονίκη 2006, εκδόσεις Πουρναρά σελ.:413
- Μητροπ. Καλλίστου Γουέαρ, «Αρχή ημέρας», εκδ. Ιερόν Προσκύνημα Αγ. Γεωργίου του εν Ιωαννίνοις, Ιωάννινα 2007, σ. 13-19.
Βιβλιογραφία:
- Ehrlich, Paul R. (1968). The Population Bomb. Ballantine
- K. Bourne Jr. «The end of plenty,The Race to Feed a Crowded World» (2015)
- Wilson, A. and Cann, R.(1992) “The Recent African Genesis of Humans” Scientific American 266:68-73.
- Αριστοτέλης, Πολιτικά, Μτφρ. Π. Λεκατσάς. [1939] χ.χ. Αριστοτέλης. Πολιτικά. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια. Ι–ΙΙ. Αθήνα: Ζαχαρόπουλος.VII.4
- Καλλίστου Γουέαρ, Μητροπ., «Αρχή ημέρας», εκδ. Ιερόν Προσκύνημα Αγ. Γεωργίου του εν Ιωαννίνοις, Ιωάννινα 2007
- Μάλθους Τόμας, Δοκίμιο για την Αρχή του Πληθυσμού, 1798, http://www.gutenberg.org/files/4239/4239-h/4239-h.htm
- Μαντζαρίδη Γ, Χριστιανική Ηθική Ι , Θεσσαλονίκη 2006, εκδόσεις Πουρναρά
- Μπούκτσιν Μ. «ο Μύθος του Υπερπληθυσμού», ΕλέυθεροςΤύπος, Δεκέμβριος 1997,
- Προυντόν Ζοζέφ Πιέρ, Η φιλοσοφία της αθλιότητας, Αναγνωστίδης, Αθήνα,1980
- Σμιθ Άνταμ, Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου των εθνών, εκδ.πεδίο,2018,Αθήνα
- Το Ευρωπαϊκό περιβάλλον Κατάσταση και προοπτικές 2020, Συνοπτική έκθεση https://www.eea.europa.eu/el/publications/to-eyropaiko-periballon-katastasi-kai
- Δημογραφική Μετάβαση,
μετά τη νύχτα 